کد مطلب:47224 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:55

گنجینه پرسمان » قرآن

با اين كه ميگويند: ديوان خواجه حافظ شيرازي، ترجمهاي از قرآن كريم است، درست است يا خير؟ لطفاً توضيح دهيد.

خير; دربارة حافظ ديدگاههاي متفاوتي وجود دارد(ر. ك: عرفان حافظ، استاد مرتضي مطهري، انتشارات صدرا.) و آنچه كه به حق نزديكتر مينمايد، اين است كه دو شاعري عارف، دانشمند و حافظ قرآن بوده كه به فراخور استعداد خويش از مفاهيم و معارف بلند قرآن بهره داشته و به گونههاي متفاوت از الفاظ قرآن و مفاهيم آن در اشعار خود استفاده كرده است. تخلّص به حافظ و لقب لسان الغيب نيز بدانچه گفتيم تفسير ميشود. او خود اشاره ميكند كه

عشقت رسد به فرياد ور خود بسان حافظقرآن زبر بخواني در چارده روايت.

در جايي ديگر ميگويد:

هيچ حافظ نكند در خم محراب فلكاين تنعّم كه من از دولت قرآن كردم

يا براساس نسخهاي ديگر:

صبح خيزي و سلامتطلبي چون حافظهر چه كردم همه از دولت قرآن كردم

حافظ در ابيات بسياري و به گونههاي مختلفي از قرآن و حديث اثر پذيرفته است كه به اجمال ميتوان به گونههايي از اثرپذيري او اشاره كرد:

ـ اثرپذيري واژگاني (اعم از تركيبها و عبارات كنايي جمله واره) به شيوههاي وامگيري، ترجمه و برآيند سازي، مانند:

تو پنداري كه بدگو رفت و جان بردحسابش با كرام الكاتبين است

كرام الكاتبين برگرفته از آيه 11 سورة انفطار كراماً كاتبين است كه با اندك دگرگوني در شعر حافظ به كار رفته است. همين طور است جنة المأوي در

نوشتهاند بر ايوان جنة الماويَكه هر كه عشوة دنيا خريد واي بر وي

جنة الماويَ در آية 15 سورة نجم آمده است: ولَقَد رَءاهُ نَزلَةً اُخرَيَ عِندَ سِدرَةِ المُنتَهيَ عِندَها جَنَّةُ المَأوَيَ(نجم،13ـ15)

آن شب قدري كه گويند اهل خلوت امشب استيا رب اين تأثير دولت در كدامين كوكب است

شب قدر ترجمة فارسي ليلة القدر ميباشد كه در سوره قدر آمده است.

يعني بيا كه آتش موسي نمود گلتا از درخت نكتة توحيد بشنوي

و نيز

شب تار است و ره وادي ايمن در پيشآتش طور كجا موعد ديدار كجا است



اين دو بيت برساخته و برآيندي از داستان حضرت موسيو كوه طور است (قصص، 29)

ـ اثرپذيري گزارهاي (تضميني)، مانند:

شب وصل است و طي شد نامة هجرسلامٌ فيه حتي مطلع الفجر

ـ اثر پذيري الهامي ـ بنيادي، مانند:

كنون به آب ميلعل خرقه ميشويمنصيبة ازل از خود نميتوان انداخت

اين بيت از آيه شريفة قُل لَّن يُصيبَنا اِلاّما كَتَبَ اللّهُ لَنا;(توبه، 51) به جز آنچه خدا بر ما نوشته، چيزي بر ما نميرسد.

الهام گرفته شده است. و نيز:

نشاط و عيش جواني چو گل غنيمت دانكه حافظا نبود بر رسول غير بلاغ

بناد گرفته از آيه وما عَلَي الرَّسولِ اِلآالبَلـَغُ (نور، 54)

ـ اثرپذيري تلميحي

فيض روح القدس ار باز مدد فرمايدديگران هم بكنند آنچه مسيحا ميكرد

اشاره و تلميح به آية 87 و 253 سورة بقره: وءاتَينا عيسَي ابنَ مَريَمَ البَيِّنـَتِ وَاَيَّدنـَهُ بِروحِ القُدُسِ و نمونههاي ديگري از انواع اثرپذيري.(براي آگاهي بيشتر ر. ك: تجلي قرآن و حديث در شعر فارسي، سيد محمد راستگو، بخش دوم، سمت.)

نتيجه:

نمونههاي ياد شده از اين رو بود كه شيوه ارتباط حافظ با قرآن و معارف آن ملموستر شود و روشن گردد كه استفادة حافظ از اقيانوس بيكران معارف قرآني، در حد پر بارتر ساختن اشعار خويش است و نه به مثابة ترجمان قرآن.

فراتر از آنچه گفته شد، به اين نكته نيز اشاره ميكنيم كه بهرهگيري حافظ از آيات قرآن، براساس برداشت و تفسير شخص است و چه بسا مواردي كه از سوي برخي مفسران به نقد كشيده شده; براي مثال: حافظ با استفاده از آيه وجَعَلنا مِنَ المأِ كُلَّ شَيءٍ حَيٍّ چنين سروده است:

چو هست آب حياتت به دست، تشنه مميرفلا تمت و من المأ كلُّ شيء حيً

نوع استفادة حافظ از اين آيه با مفهوم صحيح آن همخواني تام ندارد. توضيح اين كه: حيّ در آيه صفت شيء است و كل مفعول جعلنا و شيء مضاف اليه كلّ; بنابر اين، معناي تحت اللفظي چنين است: و هر چيز زندهاي را از آب قرار داديم. يعني هر چيز زندهاي از آب منشأ گرفته و آغاز وجودي وي وابسته به آب است، ولي ترجمة نادرستي نيز از آيه وجود دارد كه چنين است: و هر چيز را از آب زنده قرار داديم (يعني حي منصوب و مفعول ترجمه شده است)

بر باور برخي از محققان اين بيت حافظ بر معناي غلط تطبيق ميكند; چرا كه حافظ ميخواهد بگويد حال كه آب حيات در دست داري از آن بنوش و تشنه نمير; زيرا از آب، هر چيز زنده ميشود در حالي كه بيت با معناي صحيح آيه همخواني ندارد اكنون كه آب حيات در دست داري از آن بنوش و تشنه نمير; زيرا هر چيز زندهاي از آب است.(ر. ك: ديوان حافظ شيرازي به تصحيح و مقدمه سيد علي محمد رفيعي، ص 46 و 46، انتشارات قدياني.)